Recenzja "Planeta Żywiołów: Wulkany"

22 listopada jako dodatek do Gazety Wyborczej wyszedł drugi z serii filmów na DVD "Planeta Żywiołów", a mianowicie "Wulkany". Tematyka mi bliska, zatem wskazane było dokonać zakupu. Od razu dodam, iż dokument jest przepięknie sfotografowany i raczej przeznaczony dla laików, o czym choćby świadczy opis z tyłu opakowania: "Wulkany mogą nieść śmierć, ale to właśnie one tworzą żyzne gleby, dając życie. Odkąd naukowcy są coraz lepsi w przewidywaniu ich aktywności, wulkany pochłaniają mniej ofiar. Nie jesteśmy jednak w stanie w żaden sposób zapobiegać kolejnym erupcjom." Na początek Hawaje i Kilauea. Widzimy, jak lawa toczy walkę z oceanem, pali domy i niszczy drogi. Potem skrótowo zostają omówione wszystkie najważniejsze włoskie wulkany, a mianowicie Etna i jej tunele, w których przemieszcza się lawa, następnie Wezuwiusz (archiwalne filmy z erupcji z 1944 roku, w wyniku której zginęło 26 ludzi) i niemal bez przerwy aktywny od 2500 lat Stromboli. Z potężnych niszczycielskich erupcji wspomniane zostają erupcje St. Helens z 1980 roku (sporo mówi się o wulkanologu Davidzie Johnsonie, który zginął na miejscu erupcji), Pinatubo z 1991 roku, Soufriere Hills (1995) i Unzen (1991). Mam pewne zastrzeżenia co do lektora, który dwukrotnie w trakcie opowiadania o katastrofalnej erupcji Krakatau z 1883 roku myli jej rok mówiąc 1983!!! Takie błędy są karygodne. Na osłodę kilka ślicznych ujęć wybuchającego Anak Krakatau oraz pomiary zawartości gazów w jeziorze kraterowym jawajskiego Ijen (nie mogło naturalnie zabraknąć obrazków z życia tamtejszych zbieraczy siarki). Gdzieś tam w tle migają wulkaniczne narodziny wyspy Surtsey (1963 rok) oraz narodziny wysepki archipelagu Tonga z 2006 roku.

Dokument ciekawy z racji przepięknych zdjęć. Można się w nich naprawdę zakochać. Treściowo niestety nie jest już tak różowo.

Inne odcinki cyklu: "Powodzie", "Tornado", "Błyskawice".

Wulkaniczne niusy

Położonym w kalderze Tengger malowniczym stożkiem scorii Bromo (Wschodnia Jawa) targają eksplozje popiołu. Do 4 grudnia zostało zamknięte pobliskie (oddalone o 25 km od Bromo) lotnisko w Malang. Indonezyjskie władze pracują nad planami ewakuacji.

Oszacowano straty wywołane erupcją Merapi: 611 milionów dolarów, 1.12 milionów zniszczonych drzew na 2800 hektarach obszarów leśnych.

Wzrasta aktywność Anak Krakatau z chmurami popiołu sięgającymi 200-800 metrów. Do jego krateru nie wolno się zbliżać bliżej niż na odległość 2 km.

Niewielkie erupcje filipińskiego Bulusan oraz wstrząsy sejsmiczne nadal trwają. Zagrożeniem są wywołane ulewnymi deszczami lahary, które uszkodziły mienie w dolinnych wioskach. Strefa zagrożenia wciąż wynosi 4 km. Emisja dwutlenku siarki - 13 ton dziennie.

Strumienie lawy z hawajskiego wulkanu tarczowego Kilauea podpaliły kolejny dom mieszkalny w Kalapana Gardens. W Puhi-o-Kalaikini lawa dociera do oceanu.

18-19 listopada chmura popiołu z jawajskiego wulkanu Semeru sięgnęła wysokości 4.3 km.

22 listopada obłok popiołu nad wulkanem Tungurahua (Ekwador) sięgnął wysokości 7.6 km.

W Gwatemali słabo wybuchły wulkany Fuego (18-22 listopada) i Santa Maria (kopuła lawowa Santiaguito 17 i 22 listopada). W obu przypadkach chmury popiołu dotarły na wysokość 1 km. W przypadku Fuego opad popiołu nastąpił w odległości 10 km od wulkanu.

Na zdjęciu aktualna erupcja jawajskiego Bromo.

Wulkany na Io

Na jednym z księżyców Jowisza Io znajdują się aktywne wulkany produkujące siarkę, dwutlenek siarki i krzemiany. Z uwagi na aktywny wulkanizm powierzchnia Io ciągle się przepoczwarza. W lutym 2001 roku największe odnotowane w Układzie Słonecznym erupcje miały miejsce na Io. W rejonie Tvashtar Paterae aktywne były kratery wulkaniczne (paterae), które obserwowała sonda Galileusz. 26 lutego 2007 roku gigantyczna erupcja wulkanu Tvashtar została sfotografowana przez sondę New Horizons lecącą w kierunku planety karłowatej Plutona. Obłok popiołu sięgnął wysokości aż 330 km!

Z kolei na sąsiadującym z Io księżycu Jowisza Europa odkryto dowody kriowulkanizmu.

Merapi, Bromo, Kizimen update

Merapi nadal wybucha, lecz intensywność erupcji zmalała. Wulkan zakrywają chmury. Zezwolono ewakuowanym powrócić na niektóre obszary. Obowiązuje najwyższy czwarty poziom alarmu.

Wczoraj (26 listopada) o 5.17 lokalnego czasu jawajski Bromo wyrzucił popiół na wysokość 500 metrów ponad krater. Od 23 listopada wulkan został zamknięty dla turystów.

Na wierzchołku kamczackiego wulkanu Kizimen oraz na jego południowo-zachodnim zboczu dostrzeżono z helikoptera nowe fumarole. 17 listopada chmura popiołu nad Kizimen sięgnęła wysokości 3 km. Wulkan objęty został przez KVERT żółtym stopniem alarmu.

Alaska

FOURPEAKED - Czasami się zdarza, iż wygasły od tysięcy lat wulkan się budzi. Tak się stało ze stratowulkanem Fourpeaked (2105 m) położonym w Parku Narodowym Katmai (Alaska). Fourpeaked był uśpiony od 10 000 lat. 17 września 2006 roku obudził się po raz pierwszy w czasach historycznych. Obłok popiołu z wulkanu sięgnął wysokości 6 km. Od wierzchołka Fourpeaked rozciągnęła się jednokilometrowa szczelina emitująca gazy m.in dwutlenek węgla, dwutlenek siarki i siarkowodór.

Włochy

VULCANO - Na wyspie Vulcano w archipelagu wysp Liparyjskich (Aeolskich) znajdują się trzy centra wulkaniczne. Na południowym krańcu wyspy są zlokalizowane trzy niewielkie stratowulkany Monte Aria (501 m), Monte Saraceno (481 m) i Monte Luccia (188 m) zapadłe w kalderę Il Piano. Wciąż aktywny pozostaje natomiast krater Grande Cratere wieńczący stożek Fossa położony w kalderze Lenta w centrum wyspy, czego dowodem są fumarole. W trakcie erupcji Vulcano w roku 183 p.n.e uformowany został najmłodszy stożek Vulcanello (123 m), sporadycznie aktywny do 1550 roku. O erupcji Vulcano pisał m.in Arystoteles. Erupcja w roku 1444 została opisana przez Sycylijczyków: na skutek podwodnych eksplozji Vulcano i Vulcanello zostały odseparowane od siebie przez morskie wody. Podróżnik w 1727 wspominał o hałasie dochodzącym od wybuchającego Vulcano uniemożliwiającym mu sen. Erupcja Vulcano z 1775 roku wygenerowała wylew obsydianu; silna erupcja z 1786 roku trwała ponad dwa tygodnie, ewakuowano wszystkich mieszkańców Vulcano. W 1873 roku trwająca ponad rok erupcja Vulcano przerwała wydobycie siarki z krateru. 3 sierpnia 1888 roku rozpoczęła się ostatnia jak dotąd erupcja Vulcano, która trwała do maja 1890 roku. Wulkan wyrzucał gigantyczne bomby wulkaniczne. Od tego czasu Vulcano (podobnie jak Wezuwiusz od 1944 roku) milczy. Pytanie tylko jak długo?

Według mitologii rzymskiej pod Vulcano znajdowała się kuźnia boga ognia Wulkana. Od Vulcano pochodzi termin "wulkan" oraz typ erupcji: wulkaniańska.

Erupcje Vulcano: 475 p.n.e, 360 p.n.e, 300 p.n.e, 215 p.n.e, 183 p.n.e, 126 p.n.e, 91 p.n.e, 24 p.n.e, 10 p.n.e, 50, 144, 536?, 729, 925, 1250, 1444, 1550, 1618, 1626, 1631, 1651, 1688, 1727, 1731-39, 1771, 1775?, 1780, 1786?, 1812?, 1822-23?, 1831?, 1873-79, 1886, 1888-90, 1892?.

Alaska

DAVIDOF - Niski stratowulkan Davidof (328 m) w archipelagu wysp Aleuckich stanowi pozostałość zapadliskowej kaldery i z tego względu zwany jest aleuckim 'Krakatau'. Pozostałe wysepki zwą się Lopy, Khvostof i Pyramid. Na bezludnej wyspie Davidof nie ma jezior ani strumieni. Trudno się na nią dostać.

Gwinea Równikowa

SAN JAOQUIN - Obficie zalesiony wulkan tarczowy San Jaoquin (Pico Biao, 2009 m) jest położony na południu wyspy Bioko (Gwinea Równikowa). Wulkan posiada dwa jeziora kraterowe. Erupcje w ciągu ostatnich 2000 lat.

Flores, Indonezja

INIERIE - Symetryczny stratowulkan Inierie (2245 m) znajduje się na południowym wybrzeżu centralnej wyspy Flores. Wraz z wulkanami Inielika i Ebulobo tworzy rząd wulkanów produkujących wylewy andezytowej lawy i spływy piroklastyczne. Inierie posiada solfatary na północnym stoku i niewielki krater o stromych ścianach. Brak danych o jego erupcjach, choć w czerwcu 1911 roku dostrzeżono kolumnę 'dymu' z krateru Inierie.

Kenia

MOUNT KENYA - Drugi najwyższy szczyt Afryki (po Kilimandżaro) i zarazem wygasły stratowulkan o wysokości 5199 metrów. Posiada alpejski ekosystem i jedenaście niewielkich lodowców. Jego wierzchołek znajduje się 18 km na południe od równika. Dwa szczyty: Batian (5199 m) i Nellion (5188 m). Ostatnie erupcja Mount Kenya miała miejsce 3.1-2.6 miliony lat temu.

Japonia

SHIRETOKO-IWO-ZAN - Andezytowy stratowulkan Shiretoko-Iwo-zan (1563 m) jest położony na północno-wschodnim krańcu wyspy Hokkaido. Zasłynął ekstruzją płynnej siarki przed erupcjami w latach 1889 i 1936. Posiada dwa duże kratery na wierzchołku, z czego południowy krater zawiera kopułę lawową. Wszystkie erupcje wulkanu w czasach historycznych były freatyczne. Erupcje Shiretoko-Iwo-Zan w latach 1857?, 1876, 1880?, 1889, 1890, 1936.

Etiopia

DALAFILLA - Niski stratowulkan Dalafilla o wysokości 613 metrów znajduje się w pasie wulkanów Erta Ale. Otaczają go rozległe pola lawy. Wylewy bazaltowej lawy pochodzą także z pobliskich szczelin. W szerokim na 100 metrów kraterze Dalafilla ma miejsce aktywność fumaroliczna. Stożek cechuje się pastelowymi barwami i jest południowo-wschodnim stożkiem bliźniaczego wulkanu (wraz z Alu). Alu i Dalafilla stanowia ten sam wulkaniczny system oddzielony dystansem zaledwie trzech kilometrów. 4 listopada 2008 roku odnotowano pierwszą erupcję szczelinową wulkanu w czasach historycznych. Prawie 300 km kwadratowych obszaru pokryła lawa ze szczelin pomiędzy Dalafilla i Alu. Chmura dwutlenku siarki pochodząca z erupcji dotarła aż do Tajlandii i Japonii.

Etiopia

DALLOL - W depresji Danakil (Etiopia) znajduje się eksplozywny krater bądź maar Dallol. Utworzony został w trakcie erupcji wulkanicznej w 1926 roku - podobnie jak inne pobliskie kratery. Dallol leży 48 metrów poniżej powierzchni morza będąc najniżej położonym wulkanem na Ziemi. W obszarze Dallol zlokalizujemy gorące kolorowe źródła solanki (kolory żółty, zielony, pomarańczowy, czerwony, brązowy pochodzące od związków siarki i żelaza wypłukanych z magmy). W pobliżu krateru mieści się osada widmo. Dallol jest jednym z najbardziej opuszczonych miejsc na Ziemi - nie ma tam dróg, dostać się do krateru można jedynie na wielbłądach. Ale widok zapiera dech w piersi!

Jawa, Indonezja

BROMO - Bromo (2329 m) jest jednym z najpiękniejszych jawajskich stratowulkanów. Słynie z malowniczych zachodów słońca i majestatycznych widoków na wulkan Semeru położony na południu. Bromo stanowi zarazem jedyny aktywny krater kaldery Tengger posiadającej siedem centrów erupcyjnych. Stożek Bromo jest zlokalizowany w centrum kaldery. Od 1804 roku Bromo wybuchł co najmniej 53 razy. Typ erupcji: strombolijski. Po erupcji w 1835 roku w kraterze Bromo uformowało się jezioro, które zaczęło się zwiększać po erupcji w 1838 roku i pomiędzy 1830 a 1841 rokiem zmieniło kolor z niebieskiego na zielony. W marcu 1858 roku Bromo znowu wybuchł. Erupcja wulkanu została poprzedzona przez wstrząsy sejsmiczne i intensywne podziemne hałasy. Przykładowe erupcje Bromo: 1)7 sierpnia 1929 roku - do 25 sierpnia opad popiołu wulkanicznego na Malang 2) czerwiec 1980 roku - Bromo wyrzuca z siebie rozżarzone bomby wulkaniczne na wysokość 400 metrów, 21 czerwca emisja popiołu sięga wysokości 900 metrów, w dniach 20-21 czerwca naliczono w ciągu doby 480 eksplozji Bromo 3) 3 marzec 1995 roku - opad popiołu po erupcji Bromo w odległości 20 km od wulkanu 4) 29 listopada 2000 roku - chmura popiołu wędruje na odległość 40 km od krateru 5) 8 czerwca 2004 roku - w wyniku trwającej zaledwie 20 minut erupcji freatycznej Bromo ginie dwoje turystów na krawędzi krateru. 23 listopada 2010 roku - wulkan objęty najwyższym (4) stopniem alarmu.

Daty erupcji Bromo: 1767?, 1775?, 1804, 1815, 1820, 1822-23, 1825, 1829, 1830, 1830, 1835, 1843, 1843, 1844, 1856, 1857, 1858, 1858, 1859, 1860, 1865, 1865, 1866, 1867-68, 1877, 1885, 1885-86, 1886, 1886-87, 1888?, 1890, 1893, 1896, 1906-07, 1907, 1907-08, 1909, 1910, 1915-16, 1921, 1922, 1928, 1929, 1930, 1935, 1939, 1940, 1948, 1950, 1955, 1956, 1972, 1980, 1983, 1984, 1995, 2000, 2004, 2010-11, 2015-16.

Niusy z Indonezji

Merapi - 322 ofiary śmiertelne. Nadal wulkanem targają eksplozje popiołu i z jego zboczy schodzą spływy piroklastyczne, choć jego aktywność w ostatnim czasie drastycznie zmalała. Lotnisko w Yogjakarcie zostało na nowo otwarte.

Blisko 200 eksplozji targnęło wulkanem Anak Krakatau w niedzielę. Maleje jednak liczba wstrząsów sejsmicznych, co może oznaczać zmniejszony ruch magmy.

Budzi się do życia kolejny indonezyjski wulkan Bromo - aktywny stożek scorii znajdujący się w kalderze Tengger. Po kilku eksplozjach popiołu został objęty najwyższym stopniem alarmu. Bromo ostatni raz wybuchł w 2004 roku (skala VEI = 2). Erupcje stożków scorii są zazwyczaj niewielkie, strombolijskie z opadami popiołu i tefry i sporadycznymi wypływami lawy, bez spływów piroklastycznych a la Unzen czy Merapi.

Na zdjęciu Bromo - popularny obiekt turystyczny na Jawie.

Bulusan update

W ciągu ostatniej doby odnotowano 24 wstrząsy wulkaniczne na filipińskim wulkanie Bulusan. Chmura popiołu sięgnęła wysokości 2 km. Ewakuowano 10 000 ludzi zamieszkujących strefę zagrożenia w pobliżu wulkanu.

Tysiące miejscowych powróciło w pobliże wulkanu Merapi, który zrobił się w ostatnich dniach mniej aktywny.

Na fotografii dzisiejsza erupcja Bulusan.

Co nieco o erupcji Eyjafjallajökull

Kwietniowa erupcja Eyjafjallajökull została niebywale nagłośniona przez media. Raptem telewizja, radio i prasa zainteresowały się szerzej wulkanami. Inna sprawa, iż prawie żaden dziennikarz nie umiał wymówić nazwy Eyjafjallajökull poprawnie. Ba, gdy poruszam temat wulkanów z moimi znajomymi, którzy są geologicznymi laikami (wulkany, jak zapewne wiecie to moja pasja!) pierwsze co przychodzi im na myśl to właśnie Eyja i największe od co najmniej dekady zakłócenie kontynentalnej przestrzeni powietrznej.

Wnioski naukowców są następujące: Eyjafjallajökull nie posiadał wzorca zachowania charakterystycznego dla większości aktywnych wulkanów. Subtelne znaki wskazywały na ruch magmy pod wulkanem już od 1992 roku. Nie było pojedynczej komory magmowej, w której od 18 lat stopniowego budzenia się do życia gromadziła się magma. Istniały zatem dwa albo nawet więcej źródeł magmatycznych o odrębnej składnikowo magmie. Przyczyną erupcji Eyjafjallajökull było spotkanie bazaltowej magmy z bogatą w krzemionkę magmą trachyandezytową. W styczniu 2010 roku obszar wulkanu nawiedzały roje wstrząsów sejsmicznych wskazujące na ruch magmy. Nasiliła się deformacja skorupy ziemskiej. 20 marca 2010 roku rozpoczęła się pierwsza szczelinowa (efuzywna) erupcja Eyja, lecz musiał minąć miesiąc zanim wulkan zaczął ulegać deflacji. Trwała ona przez trzy tygodnie z pauzą przez dwa dni i wznowieniem erupcji 14 kwietnia 2010 roku (faza eksplozywna erupcji).

Powróćmy zatem do najsłynniejszej erupcji 2010 roku w fotografiach Johna Beatty i Jona Magnussona. Oczywiście azjatycka i znacznie groźniejsza (prawie 300 ofiar śmiertelnych) erupcja Merapi nie jest dla europejskich mediów tak atrakcyjna, bo w końcu nas - dumnych Europejczyków - bezpośrednio nie dotyczy. Lepiej taplać się w politycznej szopce.

Alaska

BOBROF - Na niewielkiej i niezamieszkanej wyspie Bobrof położonej 50 km na zachód od wyspy Adak znajduje się stratowulkan Bobrof o wysokości 738 metrów. Wyspa ma wymiary 3 x 4 km. Wiek wulkanu: holocen. Nie odnotowano jego erupcji w czasach historycznych. Bobrof to wulkan praktycznie niezbadany - jak pokaźna liczba innych aleuckich wulkanów np. Sergief.

Jawa, Indonezja

IJEN - W olbrzymiej kalderze Ijen znajduje się grupa stratowulkanów i stożków żużlowych. Kaldera Ijen jest szeroka na 20 km i największa na Jawie. Gunung Merapi jest największym stratowulkanem grupy Ijen (2799 m) i nie należy go mylić z obecnie aktywnym Merapi (centralna Jawa) i Marapi (Sumatra). Na zachód od Gunung Merapi znajduje się wulkan Ijen, w którego kraterze mieści się turkusowe jezioro kwasowe o szerokości jednego kilometra. Zagrożeniami płynącymi z Ijen są gorejące chmury, spływy piroklastyczne i wylewy lawy. Z jeziora kwasu siarkowego Kawah Ijen wydobywana jest ręcznie siarka, a na jego brzegach znajdują się aktywne źródła termalne. Obecna aktywność wulkaniczna skupia się na jeziorze Kawah Ijen o głębokości 200-300 metrów. Trwająca 33 dni erupcja w 1817 roku spowodowała wyrzucenie jeziora z krateru, zniszczenie trzech wiosek i śmierć wielu ludzi. 3-4 lipca 1993 roku doszło do trzech erupcji freatycznych poprzedzonych zmianą barwy jeziora z blado-zielonej na brązową. 7 lipca miała miejsce kolejna erupcja freatyczna, 1 stycznia dwie następne. 28 czerwiec 1999 - dwie eksplozje freatyczne w Kawah Ijen, 29 lipca 2002 roku - niewielka eksplozja i emisje popiołu.

Słynne jezioro kwasu Ijen naprawdę przykuwa uwagę.

Daty erupcji (zazwyczaj freatycznych): 1796, 1817, 1917, 1936, 1952, 1993, 1994, 1999, 2000, 2002.